Pēteris Vasks (1946)

Het Vierde Strijkkwartet van de Letse componist Pēteris Vasks ontstond in het laatste jaar van de twintigste eeuw, als een persoonlijke mijlpaal en een bezinning op de eeuw die achter hem lag. Hij droeg het werk op aan zijn moeder, die toen negentig werd en de stormachtige geschiedenis van Letland aan den lijve had ondervonden, een land dat tweemaal in de frontlinie lag tijdens de wereldoorlogen.

Zoals vaker bij Vasks balanceert dit kwartet tussen bezinning en eruptie, tussen herinnering en hoop. De structuur vertoont een palindromische opbouw, verwant aan die van Bartóks Vijfde Strijkkwartet: de eerste, derde en vijfde delen spiegelen elkaar, terwijl de tweede en vierde als tegenhangers fungeren.

De opening, Elegy, komt letterlijk “uit het niets” en ontvouwt zich als een zachte ademtocht van klank. Vogelachtige trillers en fluisterende glissandi scheppen een sfeer van contemplatie en herinnering, een blik terug op het verleden, vol melancholie maar zonder berusting. De muziek ademt, stijgt en daalt, alsof ze tast naar een onbekende toekomst.

De daaropvolgende Toccata I barst los in brute akkoorden, felle ritmes en dissonante harmonieën, een uitbarsting van woede en onrust die onwillekeurig doet denken aan Sjostakovitsj’ Achtste Kwartet. Het korte, felle deel jaagt door tot het zonder onderbreking overgaat in de Chorale, een langzame, lamenteuze beweging waarin de stemmen van het kwartet zich omhoogwerken in verschillende tempi. De klank is rijk en gelaagd; de melodieën klimmen moeizaam, zoekend naar licht. Op het hoogtepunt blijft de muziek hangen in een reeks onopgeloste akkoorden, waarna zij langzaam wegzinkt in stilte.

De Toccata II weerspiegelt haar voorganger met dezelfde ritmische energie en scherpe contrasten. Een lange, stijgende glissando-passsage lijkt de muziek om de luisteraar heen te laten draaien, een werveling van chaos en verwarring. De beweging eindigt abrupt, alsof ze wordt tegengehouden op het moment dat ze wil uitbreken.

In de afsluitende Meditation stijgt de viool op in een extatische zang boven de aardse klanken van de lagere strijkers. Even daalt zij terug naar de aarde in een dalende glissando, de muziek donker kleuring gevend, om vervolgens opnieuw op te stijgen. Vasks schreef over dit moment:

“Ik zag een engel over de wereld vliegen, kijkend naar de toestand van de wereld met verdrietige ogen. Vogelsvleugels, engelenvleugels zijn altijd een symbool van hoop geweest. Luister goed, en je zult ze horen.”

Het kwartet eindigt zoals het begon: in stilte. Na de stormen en schaduwen blijft slechts de adem van de muziek over, een tedere, hoopvolle blik omhoog, gedragen door engelenvleugels.